Cehalet Üzerine

Hemen her zaman bilgisizlik olarak ele alınsa da, cehaleti başka bir şekilde nitelemeli.

İnsanlığın bugüne kadar oluşturduğu bilgi birikiminin yanında, aramızdan herhangi birinin bilgi dağarcığı ister istemez küçücük kalıyor. Bu anlamda hepimiz cahiliz aslında; bazılarımız diferansiyel hesabını görmedi hiç, bazılarımız kalıtımın esaslarından bihaber yaşadı bugüne kadar.

Bilgi felsefesiyle uğraşanların işine burnumu sokmak istemem, ancak bilginin, olduğu yerde durup keşfedilmeyi bekleyen bir havası var. Tabii ki doğanın (ya da evrenin) bilgisi, insanın düşünce düzeneğinden ve metotlarından geçip öyle düşüyor kağıdın üstüne, herkes tarafından farklı şekilde ele alınıyor. Yine de bilgide, varolan gerçeklikten kaynaklanan değişmez bir temel göz kırpıyor bize.

Oysa, “kavram” öyle değil; insanoğlunun biricik başyapıtı o, hiçlikten var ettiği eşsiz bir eser. Yüzyıllar boyunca nesilden nesile aktarılan, bazen zayıflayıp bazen sönmeye yüz tutan, ama hiçbir zaman yok olmayan bir ateş gibi, çocuğumuz, akrabamız gibi bizden olan bir eser. Nesnelliği bir kenara bırakıp bazı kavramları evrensel kabul edelim; “özgürlük”, “eşitlik”, “hoşgörü” gibi sayısız insancıl kavramı… İşte cehalet, bu evrensel kavramları tanımamak ya da yadsımaktır her şeyden önce.

Kontrollü Çılgınlıklar ve Özgürlük Üzerine

I.

Şehir yaşamının köşelerinde birikmiş insanlar vardır; farklı giyinişleri, aksesuarları ve bedenlerine kattıkları sıradışı görünüşlerle, “sıradan” kitlelerin uzağında bir yer açmışlardır kendilerine. Şehrin sokakları, taşıtları ve “mekanları” bir sahne, sıradan kitleler de izleyicidir artık. Asi çocuklar, rahatlıklarının altını çize çize yaşarlar gençliği, sokaktan geçen insanların yapmaya cesaret edemeyeceği şeyler yaparlar. Başlı başına varoluşları da cesaret işidir; ne öyle giyinmeyi ne öyle görünmeyi becerebilir kalabalıklar. 

Dünyayı döndüren güçlerin başındaki amcaların politikadan uzak nesiller yaratma çabaları meyvesini verdi yıllar içinde. Meydanları dolduran öfkeli ve kararlı yüzbinler istemiyordu kimse, “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” lafları da gençler için söylenmemişti kuşkusuz. Paranın yolunda akması için ona uygun rejimler gerekir, rejimlerin yerinde durabilmesi için de halinden memnun insanlar. Tüm yapılması gereken, gençleri kendi dertleriyle baş başa kalacakları bir çukura yuvarlamaktı. Silikon devreler bu işi acısız ve kansız bir şekilde hallettiler neyse ki.  

Batı’nın son otuz yılı, yavaş yavaş çöken bir gençliğin hikayesidir. Teknoloji her cepheden saldırmıştır insanlara, “dijital” devrim herkesi içten içe değiştirmiştir. Çünkü herkes erişilebilir bir noktadadır artık, satmak istediğiniz yaşam tarzını insanların kafasına vura vura satabilirsiniz. Sıradanlığı, basit zevkleri, içe dönük ve kafası karışık bir insan modelini getirip kapımızın önüne koymuştur ekranlar. Bu kimin eseridir söylemek zor, ama bildiğimiz birşey var; dünyayı değiştirebilme gücüne sahip nesiller, birbiri ardına, hesaplanmış süreçleri yaşayıp aynı noktaya varıyorlar artık. Okuyoruz, büyüyoruz, büyürken halimiz vaktimiz elverdiğince çıldırıyoruz, sonra uysal ve “olgun” adamlara/kadınlara dönüşüyoruz. İşte bunu başarmanın yollarından biri: Kontrollü çılgınlık. Otlakları kendi elleriyle ateşe veren Aborjinler gibi, tüm iletişim dünyası gençliği körüklemekle meşgul - yeter ki ateş kontrolden çıkmasın. Artık enerjinizi “jackass”likler yaparak mı harcarsınız, gotik imajınızla ruhları mı daraltırsınız o size kalmış. İsterseniz yerde oturup punk saçlarınızla oynayın, isterseniz ayağınıza lastik geçirip kafaüstü atlayın, hepsi serbest. Bu zararsız-asi model hem genç heyecanın istenilen yolda akmasını sağlar, hem de dünyanın gidişinden kaygı duyan tavırların içini boşaltır zamanla. Kendi sınırlarından başka hiçbir şeyi zorlamayan bir insan yaratmışsınızdır, toplumla kavgalı gözüküp kimseyle kavgası olmayan bir insan. İnsanları şaşırtan işler yapabilmek çoğu zaman bir lükstür oysa ki; özellikle de tüketebilecek zamanı olanların lüksü. 

II.

Yeryüzünün öyküsünde küçük bir paragraf olan insanlık tarihi, iki ayak üzerindeki akıllı varlıkların, egemenliklerini birilerine devredip sonra onu geri almaya çalışmalarıyla geçti. Kendi gücünden, yapabildiklerinden korktu insanoğlu, duygularını, isteklerini zaptetmek için kurallar koydu. Çıplak ve özgür bir bedendi önce, sonra tanrıyı yonttu elleriyle ve kul olmayı seçti. Varolan düzeni muhafaza etmek istedi varoluşunu sürdürmek için, ama ne yaparsa yapsın değişime karşı koyamadı. 

Değişim ve ona karşı gösterilen dirençle geçen yüzyıllar sonunda, şimdi çok uysal bir biçimde, özgürlüğü, başkalarının özgürlüğünün sınırında biten bir kavram olarak tanımlıyoruz. Yasalarımız var şimdi; kiminle sevişeceğimizi, ne içip ne konuşacağımızı söyleyen yasalar. Kendi ellerimizle yarattığımız düzenlerin tuhaf sınırlarında bitiyor özgürlüğümüz ve evrensel bir tanımı olmuyor hiçbir zaman. Oysa birileri illa ki sınırın ötesine geçmek istemiştir tarih boyunca. Ortalama kitle ahlakının tanımladığı özgürlükten fazlasının var olduğunu bilen birileri değiştirmiştir dünyayı. Çünkü, zihnimizde özgürlüğe çizdiğimiz sınır, ufkumuzun da sınırıdır. Din, devlet ve toplumun tanımlarına sıkı sıkı sarılmak, Promete’nin ateşini, o ele avuca sığmaz değiştirme gücünü yok etmek demektir. 

Neyin mücadelesini vermiştir insanoğlu? Ne uğruna çabalamıştır? Bu soruları medeniyetimizin ilk satırına koymadan anlamlı bir “ilerleme” sağlamak ancak rastlantısal olabilir. Yemek, uyumak ve üremek dışında, insan ırkının bir ideale, nihai bir amaca da ihtiyacı vardır. Yoksa kurup yıktığımız onca uygarlığın amacı, daha az paraya daha çok mesaj atabilmek değildir herhalde. Her insanın temel ihtiyaçlarını karşılamak, bunu başardıktan sonra da onu olabildiğince özgür kılmak, kör topal ilerleyen “uygarlaşma” sürecinin temel dürtüsü olsa gerek. Ama bugün bu dürtünün ne kadar farkında olduğumuzu, bu düşünceyi evrensel bir ilke olarak tüm edimlerimizin temeline koyup koymadığımızı herhalde sormaya gerek yok. 

Olabildiğince özgür olmak deyince, verilen bir hakkı almaktan bahsetmiyoruz tabii ki. “Sunulan” özgürlük, biz orda değilken pazardan alınmış bir giysidir; hediye edenin bize biçtiği ölçüye ve onun zevkine uygundur çoğu zaman. Batılı anlamda bir “demokrasi” ya da doğulu anlamda bir devlet değildir ayaklarımızın bizi götürdüğü yer. Ütopik olacağı kesin, çünkü gücünü tek tek bireylerden almalıdır son ve özgür düzen, onların bilinciyle yetkinleşmelidir. Otoritelerin, yaptırımların ve zorunlulukların varolmadığı bir hayat düşlemiştir insan, istediğinin bu olduğunu çoğu zaman kendi bile anlamasa da. İnsanı tutan tüm bağların çözüldüğü noktadan gerisinin neye benzeyeceğini düşlemek, olabilirliğini sınamak boyumuzu aşabilir belki. İster anarşist bir düzen kurun kafanızda, ister Nietzsche’nin üst-insanlarını bir araya getirin; insanoğlunun binlerce yıllık toplumsal evriminin son noktası elbette marketten istediğini alabilme özgürlüğü değildir. 

Şimdi, insanların, tüketerek mutlu olacaklarına inandırıldıkları bir çağdayız. Belki de çağ hep bu çağ idi, ama hiçbir zaman tüketecek bunca şey olmamıştı. Bu kadar çok insan, bu kadar az kaynak da olmamıştı hiç. Ekonomik zorunlulukların bir araya topladığı milyonlar, serbest yaşama yeteneğini kaybetmiş organizmalardan oluşan bir çoklu-yaşam şeklidir artık. Şehirleri dolduran kitleler lojistik dengelerinin üstünde, bıçak sırtında yaşamaktadır. Su, elektrik ve karbonhidratla beslenen sakat bir devdir şehir; ve dünya, o devler sürüsünü beslerken yavaş yavaş tükenmektedir. 

Tüm bu karmaşık, haz ve acı dolu döngünün içinde, insanoğlu yüreğindeki Faustvari karmaşayı da kaybediyor. Islah oluyor insan, onu hayatta tutan dengelerden uzaklarda, ekran başında bir yaşama geçiyor. Sakin ve içine kapanık yaşamını ayakta tutabilmek için arka planda nelerin yokolup gittiğini farkedemiyor. Hepsinden kötüsü, özgürlük düşüncesini tüketebilme gücü olarak algılıyor bugünün insanı, sahip olmaktan öte bir hayal tanımıyor.  

Uygarlığı bir çıkmaza doğru sürükleyen yapıyı bozmak, bireylerin mutluluk ve özgürlükle ilgili algısını değiştirmekle mümkün olabilir. Dünyayı çevreleyen, döndüren ve her gün yeni kurbanlar isteyen ekonomi, genç ve yaratıcı ruhları zaptetmek için çok eskilerden beri uğraşıp durmuştur. Şimdi de, gençliği, iyi birer müşteri, sadık birer üretim kademesi haline getirmek için tüm olanaklarıyla saldırmaktadır. Her yaştan genç için sınırları iyi çizilmiş bir oyun bahçesi vardır; gençlik çıldırsa da, en fazla kendine zarar verecektir. Kontrol altına alınmış delilik, ekranları, çipleri ve tüm renkleriyle, iletişim cephesinin en güçlü silahıdır artık. İnsanlığın ortak ülküsünü oluşturacak kitleler, bu “hayasız akın”a karşı durmak zorundadır. Yeni bir yaşam, zaptedilemeyen yaratma içgüdüsü ve keşfetmeye aç zihinlerle varolacaktır.